مفهوم شناسی تمدن اسلامی
-
فقه تمدنی، نیازمند روش جدیدی در اجتهاد نیست
محمدعلی خادمی کوشا، مدیر گروه «دانشهای وابسته به فقه» در پژوهشکده فقه و حقوقِ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است. این استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم تا به حال، موفق به نگارش دهها مقاله و کتاب پژوهشی شده است. او پیش از این، عضو هیئتعلمی گروه فقه و اصول پژوهشگاه بینالمللی المصطفی بود و چند سالی ست که به پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ منتقل شده است. با این استاد حوزه و دانشگاه، از تفاوتهای فقه حکومتی و فقه تمدنی و رابطه بین این دو سخن گفتیم. تفاوتهای این دو مفهوم و دو عرصه نوپدید، برای بسیاری مجهول و نامشخص است، اما در این گفتگو، بخشهایی از این تفاوت روشن میشود.
-
پیشرفتهای مسلمانان پس از قرن هفتم، متوقف شد
بحث از تمدن، در وهله اوّل، مستلزم شناخت تاریخ تمدن اسلامی است. با محمد غفوری، مدیر گروه تاریخ و تمدن پژوهشگاه علوم و اندیشه، در رابطه با تاریخ تمدن اسلامی و ادواری که بر تمدن اسلامی گذشته است، گفتگو کردیم. به باور وی، تمدن امری قهری و ناخودآگاه است که از تفکر و اندیشه برمیخیزد، بنابراین شناخت تمدن اسلامی نیز مرهون بررسی اندیشه اسلامی است.
-
فقه تمدنی، بزرگترین ظرفیت تقریب مذاهب
احمد مبلغی، استاد حوزه و دانشگاه و مسئول مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی، در این گفتگو از جایگاه فقه تمدنی در تقریب مذاهب سخن گفته است. به باور رئیس پیشین دانشگاه مذاهب، فقه تمدنی، مهمترین ظرفیت را در تقریب بین مذاهب دارد. عضو مجلس خبرگان رهبری معتقد است: هنوز به فقه تمدنی و جایگاه آن در تقریب، آنچنانکه شایسته است، پرداخته نشده است.
-
سه دیدگاه در نسبت فقه و تمدن
عباسعلی مشکانی سبزواری، از پژوهشگران حوزه علمیه قم، در مقالهای در شماره ۷۲ مجله فقه، به واکاوی نسبت فقه و تمدن میپردازد. در زیر، برشی از این مقاله ذکر میگردد. اصل این مقاله که با راهنمایی حجهالاسلام محسن الویری نگاشته شده، در شماره سوم فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی (تابستان ۱۳۹۰) منتشر گردیده است.
-
ساختار موضوعی فقه تمدن اسلامی
در منظومه اندیشه دینی، فقه اسلامی پس از تشکیل حکومت اسلامی، از زاویه فرد و رویکرد خُرد بیرون آمد و در مقیاس حکومت و اداره قرار گرفت؛ مقیاس کلان که فقه باید عهدهدار آن باشد و نمیتواند عافیتطلبانه به گوشه عزلت نشیند و دین را در سطح مدیریت کلان نادیده گیرد و نیز محدود به فعل فرد نماید و فعل جامعه را به قرب الهی، جهتدهی ننماید.
-
ذات فقه، تمدن ساز نیست!
حجتالاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، پژوهشگر حوزه علمیه قم و استادیار دانشکده علوم حدیث در این گفتگو از رابطه فقه و تمدن و نقشی که دانش فقه در پیریزی تمدن اسلامی دارد، سخن میگوید. ایدههای مهریزی در حوزه مسایل زنان، فقه و تمدن و برخی مباحث دیگر محل بحث و نزاع بوده است، از این رو «شبکه اجتهاد» بر آن شد تا موضوع فقه و تمدن را که این روزها محل نقد مهریزی است با وی به بحث بگذارد. چندی قبل بخش اول این گفتگو منتشر شد و اینک بخش دوم از فرارویتان میگذرد.
نقش فقه در پیریزی تمدن اسلامی
-
استعمار غرب، مانع پیشرفت مسلمانان شد
ناصرالدین انصاری قمی، علاوه بر تدریس سطوح عالی در حوزه علمیه قم، از متخصصین عرصه تاریخ اسلامی نیز به شمار میآید. وی تاکنون چند کتاب و مقاله در همین زمینه منتشر کرده است. از وی، در مورد میزان تأثیرگذاری فقه اسلامی در دوران پیشرفت علمی مسلمانان پرسیدیم. او نیز در رابطه با دلایل اوج و فرود علمی مسلمانان و رابطه بین فقه و صنعت، نکات جالبی را بیان کرد که گفتگو با وی را خواندنی نمود.
-
فقها عصر پیشرفت، توهم «همهچیزدانی» نداشتند!
عبدالرحیم گواهی عضو هیئت مؤسس مرکز پژوهشهای ادیان جهان و رئیس مرکز و رئیس شورای علمی این مرکز است. با او در مورد میزان تأثیرگذاری فقه در دوران پیشرفت مسلمانان گفتگو کردیم. او معتقد بود: فقه در دوران پیشرفت مسلمانان، تمامیتخواه نبود، بنابراین برای پیشرفت باید تمامیتخواهی را کنار گذاشت. او همچنین کارکرد حوزههای علمیه را منحصر در فقه و حتی علوم انسانی نمیداند. صراحت لهجه دکتر، گفتگو با وی را بیش ازآنچه تصور میکردیم، جذاب کرد.
-
اعتقاد به انسداد، تمدن ساز نیست
بنا بر نظریه انسداد که راه فهم مطالب دین را مسدود میانگارد، آیا میتوان بایستههای «تمدن اسلامی» را به دست آورد؟ به دیگر سخن، وقتی راه کشف منویات شارع مسدود است، چگونه میتوان پی برد که آیا اساساً به دنبال تأسیس تمدن اسلامی بوده است یا نه؟ و اگر بوده، شاخصه و مختصات این تمدن چیست؟ اینها نکاتی بود که با آیتالله گرامی، از اساتید قدیمی و برجسته خارج فقه و اصول این حوزه، در میان گذاشتیم.
-
داعش، زائیده تفکر جابری است
در رابطه با نگاه خاص جابری به خصوصیات جهان اسلام و الزامات تمدّن اسلامی، مقالات زیادی در نقد یا تأیید نگاشته شده است. یکی از این مقالات، مقالهای است که محمود جنیدی جعفری، به نام «بررسی و نقد دیدگاه محمد عابد جابری درباره تشیع» نگاشته است. با وی در رابطه با نگاه جابری به مقوله تمدن اسلامی گفتگو کردیم.
-
فقه فعلی، نه حکومتی است و نه تمدنی!
معنا و گستره فقه تمدنی به عنوانی اصطلاحی نوپدید، هنوز در میان متفکرین اسلامی، بهروشنی تبیین نشده است. یکی از نکات ابهام در مفهوم این واژه، تفاوت آن با فقه حکومتی و نسبتش با این فقه است. دراینباره، با سید صادق علمالهدی، استاد سطوح عالی خارج حوزه علمیه قم گفتگو کردیم. عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین، فاصله فقه موجود تا فقه تمدنی را همانند فاصله فقه ظاهری با فقه واقعی میداند. به باور مدیر مدارس آیتالله لنگرودی، فقه کنونی بیشتر به آخرت مردم توجه کرده و به دنیایشان کمتر پرداخته است، بنابراین نمیتوان از آن، انتظار تمدنسازی داشت.
-
نص گرا بودن فقه را قبول ندارم
به باور برخی، تمدن در ذات خود، همسانی با شرایط روز را در بردارد، بنابراین با صرف تمسک به نصوص شرعی که متعلق به زمانی دور از زمان فعلی هستند، نمیتوان تمدنی را برای امروز طرحریزی کرد. این موضوع را با علی رحمانی، رئیس مرکز تخصصی آخوند خراسانی مشهد در میان گذاشتیم. او اما پیشفرض بحث، یعنی وجود رویکرد نص رایانه در فقه را به چالش کشید. استاد حوزه علمیه مشهد، فقه را دارای ادوار و تطورات مختلفی میداند که نصگرایی تنها یکی از آن ادوار است.
-
تناقضنمای انسداد و تمدن اسلامی
نظریه انسداد باب علم و علمی، از دیرباز مورد توجه اصولیان بوده است. بزرگانی همچون میرزای قمی و از میان متأخرین، آیات سید محمد روحانی و شبیری زنجانی را میتوان از پیروان مشهور این نظریه برشمرد. بسیاری از قائلین به این نظریه البته از آنجا که جو غالب محافل فقهی و اصولی برخلاف آن است، از ابراز آن استنکاف میکنند. باری، با تشکیل حکومت اسلامی و کاربردی شدن هرچه بیشتر دانشهای فقه و اصولفقه، به نظر میرسد هر روز طرفداران این نظریه افزون گردند.
-
فقه فردی و سراب «تمدن اسلامی»
آیا پی ریزی تمدن اسلامی با نگاه فردگرایانه موجود به فقه ممکن است؟ رابطه جهان بینی و تمدن سازی چگونه تعریف می شود؟ علوم اسلامی موجود چه سهمی در ارائهٔ بُعد نرمافزاری برای تمدن اسلامی دارند؟ ...
مأخذشناسی
-
نمایه مقالات فقه و تمدن
معرفی اجمالی مقالات: جایگاه مبانی و عناصر «فقه تمدنساز» در مواجهه با جهانیسازی / بررسی تأثیر نظرات فقهی مرتبط با زنان بر تمدن ایرانی اسلامی/ نقش امام صادق (ع) در فرهنگ و تمدن اسلامی/ درآمدی بر نقش فقه عصر تشریع در بسترسازی تمدن اسلامی/ درآمدی بر مهمترین مباحث اصولفقه تمدنی/ تأثیر جدایی فقه و اخلاق در ضعف فرهنگ اخلاقی در تمدن اسلامی/ درآمدی بر سنجش ظرفیتهای تمدنسازی فقه/ فقه و تمدنسازی (ولایتفقیه و مدینه انتظار)/ فقه معطوف به تمدن/ درآمدی بر ظرفیت سنجی تمدنی آیات فقهی قرآن
معرفی مراکز
-
اندیشه تمدنی، صرفاً با کار علمی نهادینه نمیشود
مدیریت پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان، ابتدای سال ۱۳۹۵، با اخذ مجوز رسمی از وزارت علوم، به پژوهشکده اسلام تمدّنی، ارتقا یافت و به یکی از معدود مراکزی تبدیل شد که تخصّصا به مباحث علمی حول محور «اسلامی تمدّنی» میپردازد. با سید علیرضا واسعی، مدیر پژوهشکده و پژوهشگر قدیمی علوم اسلامی، از توفیقات و کاستیهای پژوهشکده و برنامههای آن برای آینده سخن گفتیم.
-
برای فقه تمدنی، پروژههای دهساله داریم
موسسه آموزشی پژوهشی مطالعات تمدن اسلامی (متا)، چند سال پیش، باهدف تولید محتوای نظری مطالعات تمدنی و تربیت نیروهایی در تراز انقلاب اسلامی و ترویج گفتمان تمدن سازی دینی، تأسیس شد. این مؤسسه تاکنون چندین دوره کلاسهای آموزشی در حوزه تمدن اسلامی برگزار کرده و پژوهشهای مختلفی را نیز در این حوزه رهبری کرده است. با سید محمدحسین متولی امامی، مسئول موسسه، در رابطه با فعالیتهای متا در حوزه فقه تمدنی به گفتوگو نشستیم.
-
پژوهشگر تمدن اسلامی، بسیار کم یاب است
محمد غفوری مدیر گروه تاریخ و تمدن پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعیِ در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه است. با او از تلاشهای این گروه برای پیریزی تمدن اسلامی و توفیقات و چالشهای آنها در این مسیر پرسیدیم.
-
سی اصل بنیادین فقه را استخراج کردیم
مرکز الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، در سال ۱۳۹۰ با دستور رهبری آغاز به فعالیت نمود. این مرکز که باهدف پیریزی الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی و گامی آغازین برای طرحریزی تمدن اسلامی، تأسیسشده است، دارای گروههای علمی و اندیشکدههای مختلفی است. یکی از اندیشکدههای وابسته به این مرکز، فقه و حقوق است که سید علیرضا حسینی، دبیری آن را به عهده دارد. از او در مورد تلاشهای این مرکز برای پیریزی فقه تمدنی پرسیدیم. او تمرکز مرکز را بر تولید محتوا بدون تأکید بر انتشار آنها دانست.
-
طلاب را متفکر بار میآوریم
محمدتقی اکبرنژاد، مؤسس و مدیر مؤسسهای است که نام «تمدن» سازی را برای خود انتخاب کرده است. مدیر مؤسسه فقاهت و تمدنسازی اسلامی، در این گفتگو از تلاشهای خود و مؤسسه تحت مدیریتش، برای رسیدن به تمدن اسلامی با محوریت فقه سخن میگوید.