پژوهشگر تمدن اسلامی، بسیار کم یاب است
اختصاصی شبکه اجتهاد:محمد غفوری مدیر گروه تاریخ و تمدن پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعیِ در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه است. با او از تلاشهای این گروه برای پیریزی تمدن اسلامی و توفیقات و چالشهای آنها در این مسیر پرسیدیم.
توفیقات و چالشهای گروه تاریخ و تمدن را در چه میدانید؟
غفوری: این گروه، زیرمجموعه پژوهشکدهای از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. حوزه کار پژوهشکده عمدتاً تاریخ به معنای خاص آن است، یعنی بررسی تاریخ اسلام و اهلبیت علیهمالسلام. در کنار تاریخ اهلبیت، به مسائل مربوط به تمدن اسلام هم پرداخته میشود. مسائل فرهنگ و تمدن، یکی از مباحثی است که معمولاً کمتر به آن پرداخته میشود. یکی از آفتهای دیگر حوزه فرهنگ و تمدن این است که ما اکثراً مصرفکننده هستیم تا تولیدکننده؛ یعنی حتی همین الآن که در کشور دانشگاههای مختلف، پژوهشگاههای مختلف، اساتید و دانشجویان تاریخ تمدن داریم، تولیدات ما بسیار کم یا سطحی است.
به همین دلیل، وقتی میخواهیم کار پژوهشی در حوزه تمدن انجام بدهیم، یکی از مشکلات مهم، نداشتن تمدنپژوه است؛ یعنی نیرویی که از عهده بررسی مباحث تمدنی بربیاید. البته افراد بسیاری هستند که در این زمینه کارکردهاند، یا همین الآن کسانی هستند که در رشتههای تاریخ تمدن، تحصیلکرده و مدرک میگیرند؛ ولی تعداد کسانی که صاحبفکر باشند و در این زمینه وقت بگذارند و تمام نظریاتی که تاکنون مطرحشده را حلاجی کرده و نظریه نوینی بدهند، یا حداقل خودشان، آثاری خلق بکنند که قابلیت مرجع شدن داشته باشد، کم است.
هماکنون، در پژوهشهای تمدنی، عمده نگاه ما به غرب است. کتابهای مهمشان را شناسایی میکنیم و آنها را بهعنوان منبع درسی، منبع آزمون مثلاً دکتری یا آزمون جامع معرفی میکنیم، مشکلات ما این است؛ یعنی حتی در گروه تاریخ و تمدن این پژوهشکده هم ما مسألهیابی میکنیم و میگوییم اکنون در این حوزهها ما نیاز به کارداریم و باید تحقیق انجام بشود. پس از موضوع یابی، عناوین را تصویب هم میکنیم تا به افراد محقق و صاحبنظر معرفی شود ولی نیروی متخصص برای انجام تحقیق جامع و کافی نداریم. کسانی هستند که داوطلب انجام تحقیق هستند ولی فرد صاحبنظری که تحقیق اساسی کرده و نظریه جدیدی مطرح کند، کم داریم. فردی که بتواند کتاب جامعی بنویسد که در تمام جهان اسلام، بهعنوان کتاب مرجع مطرحشده و قابلاعتنا باشد، کم هست. نمیگوییم نیست، ولی خیلی کم است و این یک مشکل است؛ بنابراین کتابهایی که نوشته میشود، بیشتر ترویجی است.
من نمیخواهم سطح کارهای انجامشده را پایین بیاورم و بگویم فقط برای صرف بودجه و باری به هر جهت کاری انجامشده و کتابی نوشته میشود. ولی میتوانم بگویم که سطح علمی کارهای انجامشده، خیلی بالا نیست. بههرحال ما در عصر جدید و در آستانه پیشرفت علوم هستیم و توقع این است که در این زمینه، کمی فعالتر باشیم. به عقیده من: این مسئله، معضلی است که به نظام آموزشی ما برمیگردد. شاید زمان آن رسیده است که روشهای آموزشی و نظام آموزشی تغییر کند و در حوزهها به این سمتوسو توجه بکنند. من با استفاده از روشهای آموزشی دانشگاهی مخالف نیستم و معتقدم محاسن بسیاری دارد ولی نباید از سیستم اصیل آموزش حوزوی فاصله بگیریم و به سمت مدرکگرایی برویم. عمق بخشیدن به دانشها بسیار مفیدتر از گرفتن مدرک است.
پس یکی از مشکلات عمده ما نداشتن یا کمبود نیروهای کیفی هست که بتوانند از عهده حل مسئلهها بربیایند.
مشکل دیگری که با آن مواجه هستیم، موازی کاری هست. در حال حاضر، مراکز مختلفی وجود دارند که کار پژوهشی در حوزه تمدن انجام میدهند. این کارها بهصورت پژوهش، یا در قالب نشستهای علمی یا بهصورت نظریهپردازی انجام میشود. گاهی هم افرادی مستقلاً وارد این حوزه شده و کار میکنند. البته هرچقدر بیشتر کار بشود، نظریات پربارتر خواهند شد ولی بهشرط اینکه این پژوهشها و تحقیقات در ادامه یکدیگر و بهصورت تکمیلی انجام شود، در غیر این صورت تنها اتلاف بودجه خواهیم داشت.
متأسفانه این مشکل در کشور ما مشاهده میشود و ما هم بهدوراز این قضیه نیستیم و نمیتوانیم خودمان را تبرئه کنیم. البته تلاش میکنیم در پژوهشهای خود، این مسئله را در نظر بگیریم و ابتدا کارهای انجامشده را شناسایی کرده و از آنها استفاده کنیم. ازآنجاکه موضوعات تمدنی واقعاً متخصص کم دارد، ما سعی میکنیم از افرادی که خارج از پژوهشکده هستند هم کمک بگیریم و یک سری پژوهشها را بپذیریم. گاهی به افراد متخصص و علاقهمند، پیشنهاد میکنیم که تحقیقاتشان را در این پژوهشکده انجام دهند ولی برای پیشینهاش خیلی اهمیت قائل میشویم؛ یعنی از خود محققین میخواهیم که پیشینه را حتماً دقیق ببینند و مقالات و کتابهایی را که در این زمینه نوشتهشده، بخوانند. درواقع ما در اینجا شورای علمی داریم، کسانی که خودشان اساتید حوزه تمدن هستند، موضوع پیشنهادی را بررسی میکنند که تکراری نبوده و قبلاً کسی در این زمینه کارنکرده باشد.
توفیقاتی که تاکنون در پژوهشگاه داشتهاید چه بودهاند؟
غفوری: پروژههای زیادی اینجا به گروه ارائه شده است. قبلاً خود گروه مستقلاً مسألهیابی میکرد و عناوین تائید شده را به پژوهشگران واگذار میکرد.
ولی الآن تقریباً رویکرد ما تا ۹۰٪ تغییر کرده است. در حال حاضر بیشتر موضوعات یا عناوینی که پیشنهاد میشود را بررسی میکنیم؛ یعنی درواقع کسانی هستند که در حوزه تمدن، تخصص دارند و مطالعاتی کردهاند. این افراد احساس میکنند لازم هست در این حوزه پژوهشی انجام بشود و طرحی را ارائه میدهند. موضوع پیشنهادی بررسی میشود و در صورت تائید به انجام میرسد. تاکنون، شاید قریب به ۸۰ موضوع یا بیشتر در گروه مطرحشده و به تصویب رسیده است. البته، بعضی پیشنهادها هم به دلایلی رد میشوند. این عناوین یا ازنظر علمی پذیرفته نمیشوند یا مربوط به حوزه تمدن نبوده، یا توانمندی خود پژوهشگر احراز نمیشود.
تاکنون چندین عنوان کتاب در اینجا چاپ شده، مانند الفتن حتی نهایه العصر الاموی و اثرها، فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراء النهر، نهاد نقابت، نهاد ولایتعهدی در دوره اموی و عباسی، نقد و بررسی گزارشهای پیش از بعثت پیامبر و تحلیل نشانههای ظهور.
طبق فهرستی که در اختیار من است، تاکنون ۱۵ عنوان کتاب در این پژوهشکده به چاپ رسیده که البته بعضیها دوجلدی هست، مثل رویدادهای تاریخ اسلام که دو جلدش چاپ شده و دو جلد دیگرش هم در دست نشر است. یا فرهنگنامه مؤلفان اسلامی که یک جلدش چاپشده، ۳ جلد دیگر آن هم در دست چاپ است. ۹ عنوان دیگر هم طرحهایی است که به گروه پیشنهاد شده و در دست بررسی است. تعدادی از این عناوین تصویبشده و تعدادی رد شدهاند. فرایند تصویب ۳ مرحله دارد: مرحله اول، بررسی در گروه است. مرحله دوم، شورای پژوهشی پژوهشکده هست و بعد هم به نهاد بالاتر؛ یعنی قطبهای علمی و فرهنگی ارجاع میشود. اگر طرح پیشنهادی در قطبها تصویب شد، به خود پژوهشگر بازگردانده میشود که کار را انجام بدهد. هماکنون سه تا عنوان کتاب برای نشر داریم. یکی کتاب «شیخیه» که ترجمه هست، دوم «فرهنگنامه مؤلفان اسلامی» در سه جلد و سوم کتاب «رویدادهای تاریخ اسلام» که سه جلد آن برای نشر فرستادهشده است.
آیا در بحث آموزشی هم تولید محتوا داشتهاید؟
غفوری: خیر.
آیا برنامهای برای تولید محتوای آموزشی دارید؟
غفوری: نه، این مطلب در برنامه ما نیست. البته من خودم پیگیر این موضوع بودم و به ریاست محترم پژوهشگاه پیشنهاد کردم که یک سری کارهای ترویجی انجام بدهیم. غرض من این است که الآن اگر به مصاحبهها، سخنرانیها و برنامههای صداوسیما گوش کنید، مدام از اهمیت فرهنگ و تمدن اسلامی حرف میزنند. ولی وقتی سؤال میکنید، میبینید اطلاعات زیادی در این مورد ندارند؛ یعنی با یک خلأ معلومات مواجه هستیم. متأسفانه کمبود اطلاعات عمومی در حوزه تاریخ و تمدن اسلامی و فرهنگ و تمدن اسلامی به چشم میخورد.
به نظر من، در حوزه تمدن اسلامی، کتاب زیاد نوشته میشود، ولی چون کتابها تخصصی هستند، فقط توسط کسانی که در این حوزه تحقیق یا تحصیل میکنند، مطالعه میشوند و عموم مردم با آنها آشنایی ندارند. پیشنهاد من این است که این کتابها در دسترس عموم قرار بگیرند. بهعنوان یک راهحل میتوان خلاصه این کتب را بهصورت جزواتی درآورد یا بهصورت کتابهای جیبی و خلاصهشده، در دسترس عموم مردم قرار داد. میتوانیم تاریخ تمدن اسلام را بهصورت جداگانه به مردم معرفی کنیم. بهطور مثال، برای هر یک از شاخههای مختلف تمدن اسلامی مثل پزشکی، نجوم، فلسفه، ریاضیات و غیره، یک کتاب کوچک چاپ کنیم. شاید بتوان از این کتابها در آموزش و پرورش استفاده کرد تا معلمین بتوانند این کتب را در مدارس، دبیرستانها و حتی دانشگاهها تدریس کنند. هدف من این است که مردم عادی هم بتوانند در صورت تمایل بهراحتی به این کتابها مراجعه کنند. با این روش میتوان تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی را بین طبقات مختلف جامعه ترویج کرد.
آیا در این زمینه پروژهای در دست اقدام دارید؟
غفوری: در حال حاضر، در پژوهشکده، طرحی تحت عنوان فرهنگ شیعی در مغرب و آندلس در حال بررسی است. در مورد تاریخ مغرب شیعی، خیلی کم کار شده و اطلاعات ما در مورد آنها بسیار اندک هست. طرح دیگر، سیر تطور صحابه نگاری هست که تقریبأ تمام شده و در حال نهایی شدن است و به دنبال آن هستیم که هر چه زودتر آماده چاپ بشود. پژوهش دیگری تحت عنوان تاریخنگاری عثمانی و شیعی در سه سده نخست اوّل در حال انجام است. این پژوهش به بررسی نقش شیعه و سنی و حکومتهای مختلف مثل حکومت عثمانی در تاریخنگاری اسلام میپردازد. مورد دیگری که در حال انجام است، تعامل علم کلام و دانش تاریخ است. چون در بررسی گزارشهای تاریخی و گزارشهایی که در مورد سیره اهلبیت داریم، ممکن است در مواردی علم کلام و علم تاریخ در مقابل هم قرار بگیرند. البته معمولاً این دو مقوله با هم ضدیتی ندارند و در اکثر موارد کاملاً همسو هستند. ولی در بعضی مواقع در تقابل با یکدیگر قرار میگیرند. مسئله مهم این است که وقتی این دو در مقابل یکدیگر قرار میگیرند، باید چه کار کرد. در این طرح، بیشتر مصاحبه با اساتید این رشته انجام شده و فکر میکنم انشاءالله تا یکی دو ماه دیگر، نهایی و آماده چاپ بشود.
مورد دیگر شیعه شناسی در غرب هست که نویسندهاش، یکی از نویسندگان عراقی هست و ترجمهاش تمام شده و آماده است که برای چاپ ارسال بشود.
کتاب بعدی، کتاب تاریخ و فرهنگ و تمدن شیعی در دوره سلجوقیان هست که توسط آقای دکتر منصور الاجدال نوشتهشده است.
ساختار اجتماعی یثرب پیش از ظهور اسلام از طرحهای دیگری است که در این موسسه انجام شده و به ساختار اجتماعی، نهادها و مناسبات اجتماعی در یثرب پیش از اسلام میپردازد.
بررسی آیینهای عاشورایی در دولتهای شیعی هم در حال بررسی است. در این طرح، آیینها و عزاداریها در دولتهای مختلف شیعی موردبررسی قرار میگیرد که هرکدام با چه سبک و سیاقی انجام میشده است.
علاوه بر انجام این طرحها، نشستهایی هم تابهحال برگزارشده است. نشستهای علمی مختلفی امسال انجامشده و در سالهای آینده هم برگزار خواهد شد. یکی از نشستهایی که در سال جاری برگزار شد، بررسی نقش آموزههای دینی در هنر و معماری اسلامی بود. این نشست را در هفته پژوهش برگزار کردیم.
نشست دیگر در مورد نقد کتاب تمدن اسلامی، نوشته ژوزف بورلو، از نویسندگان فرانسوی بود، ما این کتاب را به نقد گذاشتیم تا با حال و هوای نوشتههای غربیها و نکات مثبت و منفی این کتاب آشنا بشویم.
البته ما برنامههای بیشتری داریم، ولی همانطور که میدانید، فضای علمی و فرهنگی کشور، تحت تأثیر فشارهای اقتصادی قرار دارد و دست ما برای انجام برنامههایی که در نظر داریم، خیلی باز نیست. البته در نظر داریم که خیلی منسجمتر و بهصورت یک برنامه فشرده مستمر در مورد فرهنگ و تمدن اسلامی، کارهایی را انجام بدهیم. این امر با یک سلسله نشستهای مستمر، کارگاههای آموزشی و غیره قابل انجام است ولی نیازمند بودجه هست و در حال حاضر مجبوریم دست نگهداریم.