غارت قبائل (کِلَنها)، موجب ضمان نیست!
اختصاصی شبکه اجتهاد:آیتالله ابوالقاسم علیدوست، نویسنده و استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، در ضمن تدریس خارج مکاسب محرمه در سال تحصیلی ۹۴-۹۵، وقتی به بحث قمار رسیدند، به مناسبت این بحث، از برخی مصادیق آن نیز سخن گفتند که یکی از آنها، بازی کلش آو کلنز بود. مطالب ایشان راجع به این بازی، بسیار مفصل بود که در زیر، خلاصهای از آن میآید.
کلش آو کلنز (clash of clans) چیست؟
کلش آف کلنز، به معنی «جنگ قبایل» بوده و یک بازی رایگان تلفن همراه و تبلت است. این بازی بهصورت آنلاین و به سبک بازی ویدئویی راهبردی، توسط شرکت “سوپر سل” طراحی شده است. این شرکت در شهر هلسینکی پایتخت کشور فنلاند قرار دارد. در این بازی شما، رهبری قبیلهای کوچک را به عهده میگیرید و چهار عنصر مهم دارد: طلا، اکسیر، اکسیر سیاه و الماس.
اکسیر مادهای به رنگ بنفش (صورتی) است که توسط دستگاههای سازنده اکسیر تولید میشود و نقش بسیار مهمی در پیشرفت قبیله شما دارد. برای ساخت یا ارتقای هجده نوع سرباز یا برای ارتقاءدادن ساختمانهای مربوط به ارتش، نیاز به مقادیر گوناگونی از اکسیر خواهید داشت. در آغاز بازی، شما دو دستگاه سازنده اکسیر دریافت میکنید که بهصورت خودکار برای شما اکسیر تولید میکنند و این اکسیر در بخشی به نام مخزن اکسیر نگهداری میشود. در ادامه با پیشرفت دهکده میتوانید دستگاههای سازنده اکسیر را پیشرفته کنید و به شمار تولید آنها اضافه کنید. سربازان شما در سربازخانه و بهوسیله اکسیر ساخته میشوند. در بازی طلسمهایی نیز وجود دارد که در کارخانه طلسمسازی ساخته میشوند. از طلا نیز برای ساخت و ارتقای وسایل دفاعی، دیوارها و ساختمان اصلی استفاده میشود.
همچنین شما میتوانید با حمله به دیگر قبایل و غارت دهکدههای آنها، پیشرفت کرده و طلا و اکسیر زیادی به دست بیاورید. طلا توسط دستگاه سازنده طلا به دست میآید که در ابتدای بازی دو عدد از آنها را در اختیار خواهید داشت. اکسیر سیاه (نفت) مادهای کمیاب و ارزشمند است که از آن برای ساخت و ارتقای سربازانی که توسط اکسیر سیاه در سربازخانه سیاه ساخته میشوند، ساخت و ارتقای قهرمانان یعنی پادشاه بربرها و ملکه کماندار (محافظ بزرگ با اکسیر ساخته میشود) و همچنین شارژ کردن برج جهنمی استفاده میشود. الماسها نیز رنگ سبز دارند و برای افزودن کارگر و سرعت بخشیدن به ارتقا استفاده میشوند. الماس را با پول واقعی میتوان خرید. عوامل طبیعی نیز در این بازی وجود دارند که بعضی اوقات با از بین بردن آنها الماس دریافت میکنید. جعبهای نیز به نام جعبه الماس وجود دارد که با از بین بردن آن، تعداد ۲۵ الماس در اختیار شما قرار خواهد گرفت.
بازی کلش آف کلنز در آوریل ۲۰۱۳ به همراه بازی هی دی (Hay day) توانست درآمد خالصی به مبلغ ۲۷۹ میلیون دلار کسب کند.۱
چند استفتاء
قبل از بیان استفتائات مربوط به بازی، باید بگویم که این بازی خصوصیتی ندارد و نص خاصی نسبت به آن وارد نشده است و لذا باید حکم آن را از قواعد عامی که در اختیار ماست، استخراج کنیم. البته باید توجه داشت که بحث ما درباره این بازی، فقط درباره خود این بازی و صرفنظر از طواری و عوارض آن است. همچنین در این بحث کاری به مقارنات و لوازم این بازی نداریم.
راجع به این بازی از چند جهت میتوان صحبت کرد؛ یک بحث درباره جواز یا عدم جواز خود این بازی است. بحث دیگر مربوط به فروش مرحلهای از این بازی یا همان اکانت بازی است. حال با در نظر گرفتن همه این جهات به دو مورد از استفتائاتی که در این زمینه صورت گرفته اشاره میکنیم:
۱. آیا بازی کلش آف کلنز ازنظر شرعی جایز است؟
۲. پرداخت مبلغی برای خرید برخی امکانات مجازی در این بازی بهمنظور ارتقا و ادامه آن و یا خرید و فروش این بازی به فرد دیگر که در هر مرحله، دارای قیمت متفاوتی است، جایز است؟۲
پاسخ:
۱. اگر اعتباری که برنده به دست میآورد، قابل خرید و فروش باشد، بازی مذکور حرام است.
۲. جایز نیست.۳
«بازی کلش اف کلنز هم مانند بازیهای دیگرست، یعنی اگر در این بازی قمار و شرط برد و باخت گذاشته شود یا دارای تصاویر خاص و تحریککننده باشد یا موجب بروز مفسده گردد یا هر نوع فساد و گناه دیگری ایجاد کند، شرعاً حرام است. اگر بهصورتی که ذکر شد نباشد، بهخودی خود حرام نیست و حکم خرید و فروش آن هم بستگی بهحکم بازی آن دارد.»۴
آقای مکارم در حکم این بازی (بنا بر آنچه منسوب به ایشان است) چنین فرمودهاند:
«چنانچه در این بازیها از شرکتکنندگان پولی بگیرند و از محل پولهای دریافتی، جوایزی به برندگان بپردازند، این کار حرام است و خرید و فروش اکانت و مراحل این بازی جایز نیست و اکل مال به باطل میباشد.»
اما مصداق اکل مال به باطل بودن خرید و فروش اکانت، یا به جهت این است که اکانت، مثل خمر و خنزیر، مالیت ندارد، بنا بر اینکه حرف جر «باء» در آیه شریفه به معنای مقابله باشد۵ و یا به جهت این است که از راه غیرمشروع مثل دزدی و غارت حاصل شده است، اگر «باء» به معنی سببیت باشد.۶
حضرت آیتالله وحید خراسانی نیز درباره این بازی اینچنین فرمودهاند:
«این بازی بهطور مطلق جزو بازیهای سرگرمکننده میباشد و اگر شرط برد و باخت مالی در کار نباشد و تصاویر بازی، مستهجن یا مستلزم تحریک شهوت نباشد، اشکال ندارد.»
تحقیق در مسئله
۱. واضح است که نص خاصی نسبت به این بازی نداریم و لذا باید حکم آن را از عمومات استخراج کنیم. آنچه در این بحث مهم به نظر میرسد این است که ماهیت این بازی برای ما روشن شود و بعد از روشن شدن ماهیت، حکم آن معلوم است. البته آنچه مورد سؤال مقلدان واقع شده، حکم این بازی به همراه لوازم و مقارنات و ملازمات این بازی است و لذا جوابهای تقدیری و فرضی، جوابهای قانعکنندهای برای مقلدان نیست. توجه به این نکته لازم است که بحث ما در حکم اولی این بازی است و الا اگر عنوان ثانوی دیگری مثل اعتیاد به این بازی، بر آن منطبق شود، از محل بحث ما خارج است.
۲. قبلاً ثابت شده که حکم لازم و ملزوم و مقارن، به ملزوم و ملازَم و مقارَن سرایت پیدا نمیکند و لذا نمیتوان به استناد حرمت ملازم یک شیء، حکم به حرمت آن شیء کرد. بین دو ملازم، نمیتوان دو حکم متضاد بیان کرد؛ مثلاً ممکن نیست که حرکت واجب باشد و عدم سکون حرام باشد. البته این ممکن است که لازم حکمی داشته باشد و ملزوم حکم دیگری داشته باشد یا اصلاً حکم نداشته باشد. نسبت بهقاعده «عدم خلو واقعه از حکم شرعی» هم میگوییم: اولاً ما این قاعده را قبول نداریم و ثانیاً بر فرض پذیرش، این قاعده در فرض مزبور جریان ندارد.
با توجه به مطالب بالا، حکم کردن به حرمت این بازی در فرضی که مستلزم فلان چیز یا مقارن با فلان چیز باشد، صحیح نیست. اگر دو عنوان با هم اتحاد وجودی پیدا کنند، مثلاً ماهیت این بازی با غارت کردن امتیاز دیگران و تعدی به حقوق آنها متحد شود (البته با فرض پذیرش غارت کردن و تعدی و برفرض قول به حرمت این دو) در اینجا میتوان حکم به حرمت این بازی کرد، چون فرض این شد که با یک عنوان حرام، متحد شده است.
۳. ابهاماتی که راجع به این بازی مطرح است، در سه بخش قابل طرح و بررسی است:
بخش اول: آیا این بازی شرعاً جایز است یا خیر؟
بخش دوم: آیا خرید و فروش آنچه در این بازی مطرح است (اکانت) یا سایر معاملاتی که میتوان انجام داد، صحیح است یا خیر؟ آیا خرید و فروش تجهیزاتِ شرکتی که این بازی را ایجاد کرده، صحیح است یا خیر؟ مثلاً در بعضی از مراحل بازی، با خرید الماس از شرکت میتوان به مراحل بالاتر رفت. حال حکم این خرید و فروش چیست؟
بخش سوم: آیا کسانی که در این بازی به قبیلههای دیگر هجوم میآورند و غارت میکنند۷، ضامن میشوند یا خیر؟
آیا شرعاً جایز است؟
در بررسی بخش اول به نظر میرسد علتی برای حکم به حرمت این بازی وجود ندارد. در این بازی، از کسانی که شکست میخورند، پولی به برنده نمیدهند تا مصداق قمار یا شرطبندی پیدا کند. بلکه این بازی فقط یک مسابقه است که در آن بعضی بر بعضی دیگر پیروز میشوند. در این بازی، نوعی هجوم و غارت وجود دارد و لذا در تعریف فارسی این بازی اینچنین گفته شده: «در این بازی شما باید با استفاده از غنائم حاصل از حمله به روستاهای دیگر، روستای خود را ارتقاء دهید.» در نتیجه، غارت کردن از ملازمات بازی نیست تا بگوییم از محل بحث خارج است، بلکه ماهیت این بازی همان غارت کردن است، ولی این مقدار، موجب حکم به حرمت نمیشود. چون فرض این است که همه کسانی که در این بازی شرکت میکنند، با علم به اینکه ممکن است هر لحظه، مورد هجمه و غارت قرار بگیرند، وارد این بازی میشوند و اصولاً شرکتی که این بازی را ابداع کرده، در معرفی این بازی، به غارت سایر قبایل اشاره کرده است و لذا کسی که با علم به این مطلب وارد بازی میشود، حق خودش را نسبت به مهاجمان و غارتگران ساقط کرده است و لذا قاعده اقدام در این فرض جاری و ساری است.
بهعبارت دیگر، سبب ضمان و حرمت، احترام مال محترم است که شخص با ورود به این بازی و اقدام به آن، احترام این مال را ساقط کرده است. این مسئله مانند مورد بیع فضولی است که در آنجا فقها میفرمایند اگر مشتری با علم به فضولی بودن بایع، اقدام به خرید مبیع کرد و بعد مالک اصیل، اجازه معامله را نداد؛ مشتری حق تصرف در مبیع را ندارد. با این وجود مشتری حق رجوع به بایع فضولی برای اخذ ثمنی را که به او داده هم ندارد و بایع فضولی، ضامن نیست.
در تعلیل این حکم فرمودهاند، علت این است که مشتری آگاهانه اقدام بر این کار کرده است. کما اینکه اگر شخص کاملی با مجنون یا صغیر معامله کند و مالی را در اختیار صغیر یا مجنون قرار دهد یا مالی را به مجنون و صغیر عاریه دهد یا در نزد آنها به امانت بگذارد و این مال در ید قابض (مجنون یا صغیر) تلف شود، نه قابض و نه ولی او، ضامن نیست، چون آن شخص کامل، خودش اقدام بر این عمل کرده است. از این قبیل تطبیقات در قاعده اقدام زیاد است. برای تحقیق بیشتر به کتاب “العناوین، ج ۲، عنوان ۶۶، صص ۴۸۸ تا ۴۹۰” مراجعه کنید.
البته توجه به این نکته لازم است که در مسابقات و بعضی ورزشها مثل کاراته و بوکس و… ، نوعی ضرب و هدم و تثبیت وجود دارد و این موارد جزء تعدی به حقوق دیگران بدون اذن و اقدام آنها بهحساب نمیآید. البته درباره این بازی، میتوان بنا بر بعضی از مبانی بهقاعده الزام هم تمسک کرد و حکم به جواز کرد که به نظر ما صحیح نیست و لذا درباره این قاعده و تطبیق آن در ما نحن فیه صحبت نمیکنیم.
خرید و فروش اکانت
در رابطه با بخش دوم بحث به نظر میرسد که خرید و فروش اکانت بازی و همچنین خرید برخی از امکانات از شرکت سازنده این بازی، بهشرط اجتماع شرایط بیع و شراء، نه از حیث وضعی و نه از حیث تکلیفی اشکالی ندارد. البته در بحث بیع چون تضییقات و قواعدی وجود دارد (مثل اینکه مبیع باید عین باشد که ما قبول نداریم و…) لذا میتوان از باب صلح نیز این معاملات را تصحیح کرد. باب صلح باب واسعی است و تضییقات باب بیع در باب صلح وجود ندارد؛ مثلاً جهل به مبیع در بیع، اشکال دارد، ولی در صلح اینچنین نیست. هرچند ما در بعضی از تضییقاتی که در باب بیع بیانشده، مناقشاتی داریم.
البته در صلح هم دو قرائت وجود دارد؛ بعضی میگویند صلح، تملیک منفعت یا عوض در مقابل چیز دیگری است، لذا اگر تملیک عین باشد، بیع است و اگر تملیک منفعت باشد، اجاره است. ما این قرائت را قبول نداریم، زیرا صلح به معنای تملیک نیست، بلکه به معنی انشاء گذشت است، بهگونهای که منشأ خود صلح است. حال اگر گفتیم صلح، تملیک چیزی در مقابل چیزی است در ما نحن فیه هم مصداق دارد یا میتوان تعبیر به رفع ید کرد؛ یعنی بازیکن در مقابل رفع ید از حق خودش فلان مبلغ را میگیرد و این مقدار اشکالی ندارد.
آیا غارت قبایل، موجب ضمان است؟
توضیح بخش سوم هم در بخش اول بیان شد و لذا شخص غارتگر ضامن نیست.
نتیجه بحث
بازی کلش آف کلنز بهعنوان اولی (و با قطع نظر از عناوین ثانویه مثل اعتیاد به این بازی یا اینکه حکومت، این بازی را جرم اعلام کند) و با وضعیت فعلی و موجود، جایز است و بیع یا صلح و امثال آن نسبت به اکانت یا امکانات شرکت سازنده اشکالی ندارد و جایز است و با توجه به علم بازیکنندگان به هجوم و غارت در این بازی، ضمانی متوجه غارتگر نیست. هرچند اگر کسی احتیاط کند و این کار را ترک کند، بهتر است. البته اگر این بازی در آینده تغییر ماهیت داد و بهگونهای دیگر عرضه شد، فقیه باید بعد از موضوعشناسی، حکم آن بازی جدید را از عمومات استفاده و بیان کند.
پینوشتها
[۱]. ویکیپدیا، دانشنامه آزاد.
[۲]. شفقنا (پایگاه بینالمللی همکاریهای خبری شیعه)
[۳]. سایت مذکور این استفتاء را به آقای شبیری و آقای سیستانی نسبت داده است.
[۴]. استفتاء از مقام معظم رهبری.
[۵]. البته ما قبول نداریم که اکانت مالیت ندارد، بلکه مالیت دارد، چون عقلا در مقابل آن پول میدهند.
[۶]. از این جهت هم اشکالی ندارد و بهزودی مطرح میکنیم.
[۷]. منظور از هجوم به دیگران این است که در این بازی، هر شخص یا گروه میتواند با هجمه به قبیله دیگر تمام امتیازات آن قبیله را از آن ِخود کند و چهبسا آن شخص یا گروهی که مورد هجوم قرار گرفته، مقدار زیادی هزینه کرده تا به این مرحله رسیده است. حال سؤال این است کسی که به قبیله دیگر حمله کرده و امتیازات آن قبیله را از آن خود میکند، آیا از حیث شرعی، ضامن هزینه شخصی که مورد هجوم واقع شده، هست یا نه؟
برچسب : ابوالقاسم علیدوست بازی کلش آو کلنز فقه و بازی فقه و بازی های رایانه ای