در باب کنگره اقتصاد اسلامی / غلامرضا مصباحی مقدم

اختصاصی شبکه اجتهاد:ارزیابی حضرت‌عالی از نقش و جایگاه علمی مرحوم واعظ‌زاده‌ خراسانی در کنگره اقتصاد اسلامی را ‌ـ که توسط ایشان برگزار شد‌ ـ ، بیان بفرمایید. مرحوم استاد واعظ‌زاده خراسانی از موقعیت علمی برجسته­‌ای در سطح ملی برخوردار بودند و نقش ایشان در حضور و مدیریت و مسئولیت و ریاست ایشان بر کنگره اقتصاد اسلامی بود. […]


ارزیابی حضرت‌عالی از نقش و جایگاه علمی مرحوم واعظ‌زاده‌ خراسانی در کنگره اقتصاد اسلامی را ‌ـ که توسط ایشان برگزار شد‌ ـ ، بیان بفرمایید.

مرحوم استاد واعظ‌زاده خراسانی از موقعیت علمی برجسته­‌ای در سطح ملی برخوردار بودند و نقش ایشان در حضور و مدیریت و مسئولیت و ریاست ایشان بر کنگره اقتصاد اسلامی بود. اگر به سخنرانی افتتاحیه ایشان مراجعه کنید، می‌بینید که آن سخنرانی علمی، مشحون از مطالب مهم بین رابطه دین و اقتصاد بود که حکایت از تسلط ایشان بر این مباحث می‌کرد.

از طرف دیگر، ایشان استاد تمام دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد بودند و فراتر از این، ایشان کسی بود که قبل‌تر از این کنگره، کنگره شیخ طوسی را برگزار کرده بود و از این‌جهت هم وزنه علمی سنگینی به‌حساب می­‌آمدند. علاوه‌ بر استادی و نقش‌هایی که در جاهای دیگر داشتند، موقعیت ویژه شخصیت مرحوم واعظ‌زاده خراسانی به‌عنوان ریاست این کنگره، موجب شد که دعوت ایشان را شخصیت‌های بلندپایه و قابل‌توجهی از اساتید اقتصاد دانشگاه‌ها و اساتید حوزه اجابت کنند.

نقش جنابعالی در آن کنگره چه بود و چه شخصیت‌های برجسته علمی­ای در این کنگره حضور داشتند؟

بنده آن موقع رئیس گروه اقتصاد دفتر همکاری­‌های حوزه و دانشگاه بودم که الآن به «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه» تغییر نام داده است و این پژوهشگاه در حال حاضر از شهرت قابل‌توجهی برخوردار است. در این کنگره از طرف آقای حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی‌اکبر الهی‌ خراسانی۱ برای داوری مقالات واصله و ارائه مقاله‌ای که در راستای اهداف اقتصاد اسلامی نگاشته بودم، دعوت شدم. علاوه‌ بر این پیامی هم آن‌وقت مرحوم آیت‌الله منتظری که قائم‌مقام رهبری بودند، به کنگره ارسال کرده بودند که خیلی طولانی بود و از بنده خواستند آن را تلخیص و سپس ارائه کنم که با حفظ محتوا پیام را تلخیص کردم و ارائه دادم. خود همین پیام هم نشان می‌داد که این کنگره از چه جایگاه مهمی در سطح ملی برخوردار بود.

در این کنگره از شخصیت‌های مبرز و برجسته و مهمان‌­های عالی‌قدری از جمله مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی۲، آیت‌الله سید محمود هاشمی‌ شاهروی۳، آیت‌الله شیخ محمد مؤمن۴ و تعدادی از اساتید مطرح دانشگاه‌ها در بحث اقتصاد به‌ویژه اقتصاد اسلامی از جمله آقای دکتر ایرج توتونچیان۵، دکتر سید کاظم صدر۶ و آقای دکتر پرویز داوودی۷ و نیز دیگر اساتید حوزوی و دانشگاهی مطرح در این حوزه دعوت شده بود.

ارزیابی خود را از جایگاه و نقش مؤثر این کنگره در بحث اقتصاد اسلامی و روزآمد بودن آن بفرمایید.

این کنگره به نظر من از نظر سطح مشارکت و ارائه مقالات و سخنرانی­‌ها، عالی‌ترین کنگره در بحث اقتصاد اسلامی تا به امروز بوده است. علی‌رغم اینکه قبل از این کنگره، همایش‌هایی هم در این راستا در کشور برگزار شده بود، اما در این سطح نبود و می‌شود گفت این کنگره، اولین کنگره اقتصاد اسلامی تلقی می‌شد که از شأن و منزلت و وزانت والایی برخوردار بود. بحث‌های آن موقع کاملاً روزآمد بود و مجموعه مقالاتی۸ از آن کنگره چاپ شد که مورد استفاده محققان بعدی و نویسندگان مقالات در حوزه اقتصاد اسلامی قرار گرفت. علاوه‌ بر این یک مجموعه آثاری هم بعدها چاپ شد و عنوانش «نصوصٌ فی الإقتصادِ الإسلامی کتاباً و سنه و فقهاً»۹ بود که یک مجموعه بزرگی از متون فقهی و متون روایی در حوزه مسائل اقتصاد اسلامی جمع‌آوری شده بود که در نوع خودش یک مجموعه ارزشمند علمی و مثل یک دایره‌المعارف بود. ضمناً در یک فاصله دوساله، دو کنگره پیاپی از سوی مرحوم واعظ‌زاده برگزار شد.

مباحثی که در آن کنگره مطرح شد، تا چه اندازه اهمیت داشت و آیا در تصمیمات کلان اقتصادی کشور مؤثر بود؟

بیشتر مباحث آن کنگره، مباحث بنیادین و نظری بود و نه مباحث کاربردی. البته که زیاد انتظاری نبود که تبدیل به مباحثی شود که در حوزه اجرا و عمل وارد شود. این کنگره از حیث نظری در تصمیمات کلان اقتصادی کشور یعنی بحث اجرائیات دولت اهمیت زیادی داشت. در حال حاضر ما وارد کاربُردها شدیم و مباحث اقتصاد اسلامی بیشتر جنبه کاربردی یافته است؛ اما مباحث نظری همیشه باید طرح و بررسی شوند.

به نظر بنده در آن سطح، هنوز هم ما نتوانسته‌ایم کنگره کارآمد برگزار کنیم. به این جهت این را عرض می‌کنم که برای همه استادانی که آن سال شرکت کرده بودند خاطره‌انگیز شده و الآن هم از آن به نیکی و عظمت یاد می‌کنند.

آیا این فضای خاطره‌انگیز بیشتر ناظر به نقش شخصیتی و قوت علمی ایشان بود؟

 بله. مدیریت خوب ایشان طبعاً موجب شد سطح مشارکت عالی باشد و آثاری که آنجا ارائه شد، از جهت علمی برای مخاطبان حائز اهمیت تلقی می‌شد.

مباحث مطرح‌شده در این کنگره، اعم از سخنرانی‌ها و مقالات، ناظر به چه مباحثی در اقتصاد اسلامی بود؟

اساتید دانشگاه‌ها بیشتر مباحث مربوط به «علم اقتصاد» را بیان کردند و بیشتر اساتید حوزوی به مباحث فقهی و فلسفی اقتصاد اسلامی و اهداف آن پرداختند.

آیا به دانشجویان توصیه کردید که به مباحث این کنگره در فضای فعلی مباحث اقتصادی دانشگاهی، مراجعه کنند؟

بله، این سفارش مکرر اتفاق افتاده است؛ زیرا مباحث نظری آنجا قوی بود.

چگونه می‌شود از فضای اثرگذاری آن کنگره و مباحث مطروحه آن الهام گرفت و به‌نوعی در کنگره‌های فعلی از آن اثرات و تجربیات استفاده کرد؟

توجه به دعوت‌کننده و برگزارکننده که چه کسی باشد و از چه جایگاه علمی برخوردار باشد و چه محبوبیتی در ذهن و دل مدعوین و شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی داشته باشد، بسیار مؤثر است. بنابراین امروزه اگر بخواهند مشابه آن کنگره را برگزار کنند، باز هم باید شخصیتی مثل ایشان به میدان بیاید که چنین کنگره‌­هایی در این سطوح عالی و اثرگذار برگزار شود. البته بخش مطلوب دیگر این کنگره، میزبانی سه‌شبانه‌روز اساتید و شخصیت‌ها با خانواده‌هاشان بود.

 

پی‌نوشت‌ها

[۱]. دبیر علمی کنگره و مدیرعامل وقت بنیاد پژوهش‌های آستان‌ قدس رضوی.

[۲]. مرحوم عباس واعظ‌ طبسی (۱۳۱۴-۱۳۹۴ش) سمت‌های زیر را در جمهوری اسلامی ایران داشته است: تولیت آستان قدس رضوی از انقلاب ایران از سال ۱۳۵۷ش؛ نماینده ولی‌فقیه در استان‌های خراسان ‌رضوی، شمالی و جنوبی؛‌ مدیر عالی حوزه علمیه خراسان؛ عضو پیشین مجلس خبرگان رهبری؛ عضو پیشین مجمع تشخیص مصلحت نظام.

[۳]. از مراجع تقلید شیعه و متولد ۱۳۲۷ش نجف. وی مسئولیت‌های زیر را در کارنامه دارد: عضو فقهای شورای نگهبان از سال ۱۳۷۳ تاکنون (به‌جز ده‌سال ریاست قوه قضائیه)، نائب‌رئیس دوم مجلس خبرگان رهبری، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام،‌‌ رئیس مؤسسه «دائرهُالمعارف فقه اسلامی بر طبق مذهب اهل‌بیت(ع)» و… .

[۴]. از مسئولیت‌های محمد دانش‌زاده‌ قمی (متولد ۱۳۱۶ش) است: عضو فقهای شورای نگهبان (شش دوره)، عضو مجلس خبرگان رهبری (چهار دوره)، نائب‌رئیس مجلس خبرگان رهبری، عضو شورای بازنگری قانون اساسی، عضو شورای عالی قضایی، رئیس دادگاه عالی انقلاب اسلامی (دادگاه عالی قم) و عضو شورای عالی سیاست‌گذاری، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) و رئیس مجمع فقه اهل‌بیت(ع)، عضو هیئت‌امنای دانشگاه قم و رئیس دادگاه عالی قم.

[۵]. دکتر ایرج توتونچیان در سال ۱۳۱۹ش در تهران به دنیا آمد. ایشان پس از اخذ کارشناسی بازرگانی و طی دوره کارشناسی‌ارشد مدیریت بازرگانی، دانشگاه تهران برای تکمیل معلومات دانشگاهی به آمریکا عزیمت کرد و در سال‌های ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ از دانشگاه‌های وایومینگ و تکزاس در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکترا با امتیاز عالی و برای اولین‌بار به اخذ مدرک نایل آمد. ایشان در حال حاضر استاد مدعوّ دانشگاه الزهراء و دانشگاه تربیت مدرس است.

[۶]. ایشان متولد ۱۳۲۵ش در قم است. او دکترای اقتصاد کشاورزی از بخش اقتصاد کشاورزی و جامعه‌شناسی روستایی (از دانشگاه ایالتی اوهایو) دارد و اکنون استاد بازنشسته دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی است. او مدیر و دبیر کمیته‌های علمی فراوانی در حوزه اقتصاد بوده و از آثار اوست: اقتصاد صدر اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران: ۱۳۷۵؛ احتکار از دیدگاه فقه و اقتصاد، انتشارات ۲۲ بهمن، ۱۳۶۲ش.

[۷]. وی متولد ۱۳۳۱ در تهران است. او سال ۱۳۵۹ دکترای خود را در رشته اقتصاد از دانشگاه ایالتی آیووا در آمریکا دریافت کرد. او استاد اقتصاد در دانشگاه شهید بهشتی است و پیش‌ازاین سمت‌های زیر را داشته است: مشاور و معاون اقتصادی رئیس قوه قضائیه، معاون اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی (دوران ریاست‌جمهوری هاشمی‌ رفسنجانی) که در آن زمان طرح‏های اقتصادی زیادی در سطح کلان پایه‌گذاری کرد. همچنین او در دوره اول چهارساله ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، معاون‌اول رئیس‌جمهور بود. وی هم‌اکنون مدیرمسؤول فصلنامه تخصصی اقتصاد و الگوسازی است.

[۸]. مجموعه مقالات فارسی اولین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی، زیرنظر محمد واعظ‌‌زاده‌ خراسانی، ناشر: بنیاد پژوهش‌‏های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، یک جلد، ۱۳۶۹ ش، ۴۲۱ص.

[۹]. این مجموعه ۱۶ جلدی از سوی گـروه اقـتصاد بنیاد پژوهش‌های اسلامی‌ تألیف‌ و بـا مقدمه و اشـراف آیت‌الله محمد واعظ‌زاده‌ خراسانی نشر یافته اسـت. نویسندگان در این مجموعه به بررسی اقتصاد در متون اسلامی پرداخته‌اند. روش آن‌ها این است که در رابطه با هر مبحث، ابتدا آیات قرآن‌کریم و آنگاه احادیث و اخبار و سپس نظریات فقهای مذاهب مختلف اسلامی را آورده‌اند.