نگاشته‌های شیعه در فقه‌مقارن
اختصاصی شبکه اجتهاد:در حوزه فقه‌مقارن، کتاب‌های زیادی توسّط شیعه نگاشته شده است. در زیر امّا تنها به نگاشته‌هایی پرداخته می‌شود که به مقارنه بین فقه شیعه و سنّی در تمام ابواب فقهی می‌پردازند؛ بنابراین کتاب‌هایی که تنها به برخی از ابواب فقهی پرداخته‌اند، خارج از موضوع کتابشناسی می‌باشند. الطوسی، محمد بن الحسن، کتاب الخلاف، چاپ اول، قم، […]
در حوزه فقه‌مقارن، کتاب‌های زیادی توسّط شیعه نگاشته شده است. در زیر امّا تنها به نگاشته‌هایی پرداخته می‌شود که به مقارنه بین فقه شیعه و سنّی در تمام ابواب فقهی می‌پردازند؛ بنابراین کتاب‌هایی که تنها به برخی از ابواب فقهی پرداخته‌اند، خارج از موضوع کتابشناسی می‌باشند.
- الطوسی، محمد بن الحسن، کتاب الخلاف، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ تا ۱۴۱۴ ق، ۴ ج، ۷۹۶+۴۹۵+۶۵۳+۶۱۶ ص، وزیری.
مؤلف این مجموعه را به انگیزه نشان دادن مسائل اختلافی میان شیعه و فقهای سایر مذاهب نگاشته است. او پس از ذکر هر مسئله، به نقل اقوال فقهای مذاهب اشاره می‌کند؛ آنگاه با واژه «دلیلنا» به ذکر ادله شیعه می‌پردازد. نویسنده، چنانکه در مقدمه کتاب یادآور شده (ج ۱، ص ۴۵)، سعی دارد به ادله علم آور، از قبیل قرآن، روایات پیامبر (ص) و احادیث شیعه تمسک جوید. وی غالباً از ذکر دلیل سایر آراء صرف‌نظر کرده است.
در این اثر، دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی و برخی صحابه، از قبیل عمر، عایشه، عمروعاص، عبدالله‌بن‌عمر. سعیدبن‌مسیب، شعبی، ابن‌سیرین، عطا، حسن بصری، زهری، ابن‌ابی‌لیلی، ابوحنیفه، اوزاعی، زفر، ثوری، مالک، لیث‌بن‌سعد، ابویوسف، محمدبن‌الحسن الفرقه الدمشقی، اصم، شافعی، اسحاق، ابی‌ثور، احمدبن‌حنبل، مزنی، داود، ابوعلی و ابن‌جریر طبری آمده است.
این اثر شامل اکثر مباحث فقهی است. البته ابوابی چون دیات، قصاص و حدود در این کتاب نیست.
عناوین مهم کتاب عبارت است از: طهارت، حیض، صلاه، جنائز، زکات، زکات فطره، صوم، اعتکاف، حج، بیوع، سلم، رهن، تفلیس، حجر، صلح، حواله، ضمان، شرکت، وکالت، اقرار، عاریه، غصب، شفعه، قراض، مساقات، اجاره، مزارعه، احیا، موات، وقف، هبه لقطه، فرایض، وصایا، ودیعه، فیء، صدقات، نکاح، صداق، ولیمه، خلع، طلاق، ایلاء و ظهار.
این کتاب توسط دو تن از عالمان شیعی تلخیص شده است:
الف: امین‌الاسلام طبرسی آن را با نام «المؤتلف‌من‌المختلف» تلخیص کرده است.
ب: الصمیری از فقیهان قرن نهم آن را با عنوان «تلخیص‌الخلاف» مختصر کرده است.
- علم‌الهدی، علی بن الحسین (السید المرتضی)، الانتصار، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا. ۳۲۰+۶۳ ص، وزیری.
این کتاب مشتمل بر یک دوره فقه از طهارت تا دیات است. عنوان مباحث آن عبارت است از: طهارت، صلاه، صوم، زکات، خمس، حج، نکاح، طلاق، ظهار، ایلاء، لعان، عده یمین، نذر، کفاره، عتق، مکاتبه، تدبیر، صید و ذباحه. اطعمه و اشربه، بیع، شفعه، هبه، اجاره، وقف، شرکت، رهن، محارب، قضا، شهادات، حدود، قصاص، دیات، فرایض و میراث.
نویسنده در این اثر، در پی آن است که تهمت بی سند بودن فتاوای فقه شیعه را پاسخ دهد. ایشان در این نوشته، نشان می‌دهد که موارد قابل‌توجهی از فتواها در فقه شیعه مطابق رأی عالمان اهل‌سنت است و نسبت به مواردی که شیعیان فتوای خاص و منفرد دارند، مستندی از اجماع، آیات قرآن، سنت نبوی و روایات اهل‌بیت به دست می‌دهد.
ایشان می‌کوشد تا این قاعده علمی را روشن کند که: اتقان یک نظر درگرو موافقت با آراء دیگران نیست، بلکه بسته به دلیل متقن و موردقبول با مبانی صاحبان آن نظریه است.
مرحوم سید مرتضی در این اثر ارزشمند که اولین کتاب در فقه‌مقارن از مکتب تشیع است، ۳۳۴ مسئله را طرح کرده که در ۸۲ مسئله با اهل‌سنت توافق دارند و در ۲۵۲ مسئله با آنان مخالف‌اند.
در این نوشته، از بیش از پنجاه نفر از صاحب‌نظران و فقهای مذاهب اسلامی، از قبیل ابراهیم نخعی، ابن‌جورع، ابواسحاق مروزی، ابوحنیفه، زهری، مالک، عایشه، احمدبن‌حنبل، شافعی و… نقل‌قول شده است. ایشان نظر به نقل استدلال اقوال دیگر مذاهب و نقد آن‌ها نداشته، بلکه انگیزه اصلی وی تبیین دلیل دیدگاه شیعه است.
خلاصه اینکه، نویسنده در این تألیف، موارد توافق شیعه با اهل‌سنت و تخالف آن‌ها را طرح کرده و وجه رأی فقهای شیعه را بیان کرده است.
این کتاب در سال ۱۲۷۶ ق، در ضمن الجوامع الفقهیه، چاپ سنگی شده و برای دومین در سال ۱۳۱۵ ق، به‌طور مستقل به‌صورت سنگی به چاپ رسیده است. سومین ویرایش آن همان است که در فوق مشخصات آن را آوردیم. مقدمه آقای محمدرضا الموسوی الخراسان، در معرفی و ارائه برخی از ویژگی‌های کتاب، سودمند است.
- الحلی، حسن بن یوسف بن علی مطهر، تذکره‌الفقهاء، چاپ سنگی، تهران، المکتبه‌المرتضویه، ۱۳۸۸ ه، ۲ ج، ۶۲۳+۶۶۹ ص، رحلی.
این اثر را مؤلف به درخواست فرزندش، در تلخیص فتاوا و ذکر قواعد و مقارنه بین مذاهب اسلامی نگاشته است. کتاب بر چهار قاعده، عبادات، عقود و… تنظیم شده است. در بخش عبادات شش کتاب طهارت، صلاه، زکات، صوم، حج و جهاد قرار گرفته که محتوای جلد اول کتاب است. در بخش عقود، بیع، دیون، امارات، عطایای معجل، وصایا و نکاح را آورده است. کتاب در همین‌جا به پایان نمی‌رسد.
این نوشته، فقه استدلالی شیعی است که در کنار آن نقل‌قول صاحب‌نظران اهل‌سنت آمده است. سعیدبن‌مسیب، طاووس، عطا، حسن بصری، شعبی، اسحاق، داود بن منذر، ابوحنیفه، شافعی، احمدبن‌حنبل و… از کسانی هستند که اقوال آنان در این کتاب نقل شده است. از میان پیشوایان اهل‌سنت، به آراء شافعی بیش از دیگران پرداخته شده است.
- الحلی، حسن بن یوسف بن علی مطهر، منتهی‌المطلب، چاپ سنگی، ۱۳۱۳ ق. ۲ ج، ۱۰۳۲ ص، رحلی.
مؤلف کتاب را در چهار قاعده و چند مقدمه ترتیب داده است. در مقدمات نه‌گانه به بیان جایگاه فقه و ارزش آن و مباحثی از این قبیل اشاره می‌کند. قاعده اول در عبادات است و دارای شش کتاب: طهارت، صلاه، زکات، صوم، حج و جهاد.
قاعده دوم در عقود است و تنها کتاب تجارت در آن آمده است.
علامه برای این اثر خود، دو ویژگی یاد کرده که آن را از دیگر کتب فقهی ممتاز می‌کند: یکی مقارنه‌ای بودن و دیگری مشتمل بودن بر مسائل اصلی و فرعی فقه به نحو اختصار.
شیوه غالب کتاب چنین است که مؤلف، نخست مسئله‌ای را آن‌گونه که خود باور دارد، بیان می‌کند و سپس به بیان دیدگاه فقهای شیعه می‌پردازد. پس از آن، اقوال دانشمندان مذاهب اسلامی را ذکر می‌کند و آنگاه، دلیل نظریه خود را از قرآن، روایات عامه و خاصه و… بیان می‌کند. در مواردی، استدلال دیدگاه‌های مذاهب دیگر را نقل کرده و به‌نقد می‌کشد. تعبیرهایی از قبیل: «احتج ابوحنیفه»، «احتج الشافعی» از این مقوله است. گاهی نیز شبهات فرضی مخالفان را با تعبیر ««لایقال» یاد کرده و جواب می‌دهد. در مرحله بعد، متعرض شاخه‌های مسئله با عنوان «فروع» یا «فرع» می‌شود.
این کتاب توسط گروه فقه مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی تحقیق و چاپ شده است. مقدمه‌ای از دکتر محمود بستانی، زینت‌بخش کتاب شده و در معرفی این اثر و روش مؤلف اطلاعات ارزشمندی به دست می‌دهد.
- الحلی، حسن بن یوسف بن علی مطهر، مختلف‌الشیعه فی احکام‌الشریعه، چاپ اول، قم، مؤسسه‌النشر‌الاسلامی، ۱۴۱۷ ق، ۹ جلد.
کتاب مختلف‌الشیعه از معروف‌ترین و معتبرترین آثار فقهی قدما و از مشهورترین آثار فقهی علامه حلی است. این کتاب از کتب مطول علامه است که در آن، موارد اختلاف بین اقوال علمای شیعه و ادله هرکدام را بیان داشته است. این کتاب برخلاف سایر کتب فقهی مفصل علامه، یک دوره کامل فقه‌مقارنه‌ای و استدلالی از طهارت تا دیات را دربردارد.
علامه حلی در کتاب الخلاصه درباره مختلف‌الشیعه می‌نویسد: «ذکرنا فیه خلاف علمائنا خاصه و حجه کل شخص و الترجیح لما یصیر الیه».
به دلیل همین خصیصه، بسیاری از فتاوا و نظریات فقهایی همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل و پدر شیخ صدوق که در سایر کتب فقهی دیده نمی‌شود در این کتاب مطرح شده‌اند.
به‌طور خلاصه، این کتاب دارای چند ویژگی است:
- یک دوره فقه کامل از طهارت تا دیات است؛ زیرا بسیاری از کتب مطول علامه در فقه کامل نیست و تمام ابواب فقهی ذکر نشده است.
- ۲. حاوی فتاوا ابن جنید و ابن عقیل با ذکر ادله آن‌ها است. این فتاوا فقط در این کتاب ذکر شده‌اند و کسانی که بعد از علامه فتاوا آن دو را بیان داشتند، از مختلف نقل کرده‌اند. همچنین برخی فتاوای مرحوم ابن‌بابویه و برخی دیگر از علمای شیعه، منحصر در این کتاب است.
- ۳. مرحوم علامه آن را بعد از فراغ از تألیف کتب دیگر نوشته است، لذا از اعتبار بیشتری نسبت به آن‌ها برخوردار است.
- قمی سبزواری، علی بن محمد بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، تحقیق: حسین حسنی بیرجندی، چاپ اوّل، قم، پاسدار اسلام، ۶۳۲ ص وزیری، ۱۳۷۹ ش.
علی بن محمد بن محمد سبزواری قمی، از علماء قرن هفتم هجری است. پیش از او، کتاب‌های زیادی درزمینه فقه خلاف نگاشته شده بود که کتاب خلاف شیخ طوسی، برجسته‌ترین این کتب بود. نویسنده مذکور امّا در هفتادسالگی، متوجّه نقصی مهم در کتب خلاف می‌شود و آن اینکه این کتاب‌ها، تنها اختلافات میان مذاهب را پوشش داده و از اتفاقات میان آن‌ها سخنی به میان نیاورده‌اند. همین امر موجب می‌شود تا نگارش کتابی را آغاز کند که علاوه بر اختلافات میان مذاهب، به مسائل اتّفاقی بین ایشان نیز بپردازد.
او کتاب «جامع الخلاف و الوفاق» را اگرچه به اذعان خود، براساس ترتیب کتاب خلاف شیخ طوسی نوشته است، امّا به‌کرات از عبارات «غنیه» در کتاب خود استفاده می‌کند تا آنجا که شاید بتوان گفت، استفاده از عبارات غنیه بیش از عباراتی است که از کتاب خلاف نقل می‌کند. همچنین به جهت کثرت مذاهب فقهی، تنها به مذاهب حنفی، شافعی و حنبلی عنایت داشته و مخالفت‌ها و موافقت‌های آن‌ها را ذکر می‌نماید. او اگرچه به کتب مالکیه مراجعه نمی‌کند، امّا تقریباً تمام کتب ابوحنیفه و شافعی را مطالعه می‌نماید تا هیچ عبارتی از ایشان را از قلم نیندازد. این مراجعه تا آنجا دقیق و قابل‌توجه است که در برخی موارد، تصریح می‌کند که به نقل شیخ از کتب عامه اکتفا نکرده و خود مجدداً به کتب ایشان مراجعه کرده تا عبارات ایشان را بدون واسطه ملاحظه و بررسی کند. او همچنین برخی از مسائلی که شیخ در خلاف نیاورده است را نیز به کتاب خود اضافه می‌کند.
به‌طورکلی، کتاب فوق، به جهت ایجاز کثرت تتبع در نظریات ابوحنیفه و شافعی، کتابی قابل‌توجه است، اگرچه نپرداختن به نظریات مالک و احمدبن‌حنبل را نیز می‌توان ازجمله ضعف‌های آن برشمرد.
- کاشف‌الغطاء، محمدحسین، تحریرالمجلّه، چاپ اوّل، نجف‌اشرف، مکتبه‌المرتضویه، ۱۳۵۹ ق، ۲ جلد، وزیری.
کتاب «مجلۀالعدلیه» در زمان حکومت ترکان عثمانی، برای تدریس در دانشگاه حقوق بغداد تألیف شده بود. این کتاب اگرچه برای تدریس در دانشگاه حقوق نگاشته شده بود، امّا دارای رویکردی فقهی بود. مرحوم محمدحسین کاشف‌الغطاء، با نگارش شرحی بر این کتاب به نام «تحریرالمجلّه»، علاوه بر تنقیح مطالب و حذف مکررات و اضافه کردن نواقص، مسائلی از آن که مخالف با فقه امامیه بود را نیز توضیح داد. او علاوه بر نظر امامیه، نظر سایر مذاهب اهل‌سنت را نیز مورد تذکر قرار داد. بدین ترتیب، فقهی مقارن را در قالب شرح «مجله‌العدلیه» به رشته تحریر درآورد.
از خصوصیات منحصربه‌فرد این کتاب، این است که علاوه بر ذکر فروع فقهی، به قواعد فقهی که در علم حقوق به کار می‌رود نیز پرداخته و نظر شیعه و مذاهب اهل‌سنت را نیز در ذیل آن ذکر کرده است.
- سبحانی تبریزی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، چاپ اول، قم، مؤسسه الامام‌الصادق، ۱۳۸۱ ش، ۱۴۲۳ ق، ۳ جلد.
آیۀالله جعفر سبحانی که سال‌هاست در زمره منادیان تقریب مذاهب به شمار می‌رود، کتابی را با رویکرد تطبیقی به فقه‌مقارن و مسائل اختلافی فریقین به نگارش درآورده است.
از خصوصیات این کتاب می‌توان ایجاز آن را ذکر کرد که خصوصیت بسیاری از نگاشته‌های ایشان نیز به شمار می‌رود. همچنین در این کتاب، تنها به مسائل اصلی و مهمی که مورد اختلاف فریقین قرار گرفته است پرداخته شده و مسائل کم‌اهمیت ذکر نشده‌اند. در پایان هر مسئله نیز نظریه مختار و ادلّه آن به‌صورت تفصیلی بیان گردیده است. ویژگی مهم و جالب این کتاب واکاوی منشأ اختلاف و بررسی آراء صحابه در مسئله است که به حلّ آن، کمک شایانی می‌کند.
- الجناتی، محمدابراهیم، دروس فی الفقه المقارن، چاپ اول، قم، مجمع الشهید الصدر العلمی، ۱۴۱۱ ق، ج ۱، ۵۸۲ ص، وزیری.
در این کتاب مباحث طهارت، صلاه، صوم، زکات، خمس، حج موردبحث و بررسی قرار رفته است. مؤلف، همان‌گونه که در مقدمه کتاب (ص ۶) وعده کرده، می‌کوشد فتاوای مذاهب معروف اهل‌سنت و شیعه را تلخیص کرده، استدلال هرکدام را بیان کند و اسباب اختلاف میان آن‌ها را روشن سازد. غیراز چهار مذهب معروف اهل‌سنت، از فقهای مشهور دیگر مذاهب، چون حسن بن یسار بصری، عبدالله بن شرمه، عثمان بن عمر، محمد بن عبدالرحمن بن ابی‌لیلی، ابن‌جریح، اوزاعی، سفیان شوری لیث‌بن‌سعد و… نیز نقل‌قول می‌کند.
نویسنده در مقدمه کتاب برای فقه‌مقارن چهار هدف ذکر می‌کند که تقریب بین مذاهب اسلامی، دستیابی به واقع احکام اسلامی را ازجمله آن می‌داند.
بیان جایگاه احکام و فلسفه تشریع، به‌ویژه در آغاز هر کتاب فقهی، بر امتیازات این اثر افزوده است. بحث طهارت، صلاه، نماز جماعت و روزه را می‌توان به‌عنوان شاهد ذکر کرد.
در آغاز هر کتاب فهرست مباحث عمده ذکر شده و تفکیک مسائل در ذیل هر مبحث، تسهیلی در استفاده از این نوشته است. منابع و مآخذ اقوال به‌صورت زیرنویس ذکر شده است.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، چاپ هفتم، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۲ ه/ ۱۹۸۲ م، ۶۵۵ ص، وزیری.
این کتاب در دو بخش عبادات و احوال شخصی تنظیم شده است. در بخش عبادات مباحث طهارت، صلاه، صوم، زکات، خمس و حج را طرح کرده و در بخش احوال شخصی، ازدواج، طلاق، ارث، وقف و حجر را آورده است.
مؤلف کتاب مقایسه‌ای بین آراء فقهی مذاهب چهارگانه اهل‌سنت و شیعه به عمل آورده است. در نقل آراء شیعه معیار را، «اجماع» و در موارد اختلاف، «مشهور» قرار داده و در اختلاف رأی مذاهب دیگر، «رأی اسبق» را رجحان داده و به نقلان پرداخته است.
در این کتاب بیشتر به نقل اقوال پرداخته شده تا ذکر ادله. نقادی نسبت به ادله در آن به چشم نمی‌خورد. همچنین به ذکر مآخذ و منابع بندرت اشاره شده است.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، چاپ اوّل، قم، مؤسسه دایره معارف الفقه الاسلامی، ۱۴۳۲ ق، ۸ جلد.
مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی، در راستای فعالیت‌های خود درزمینه تولید اصطلاح‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌های فقهی، کتاب «موسوعه الفقه الاسلامی المقارن» را نیز منتشر نموده است. ترتیب این کتاب به‌مانند سایر دائره‌المعارف‌های این مرکز، برحسب حروف الفبا بوده و در آن، اصطلاحات مختلف فقهی ذکر شده، ارتباطات آن با سایر اصطلاحات روشن گردیده و پس از تعریف، احکام آن بیان گردیده است.
جدای از فواید کلی اصطلاح‌نامه نویسی، نکته بدیع و قابل‌توجهی در این کتاب به چشم نمی‌خورد.
- مکارم شیرازی، ناصر (با همکاری جمعی از اساتید و محققان حوزه علمیه قم)، دایره المعارف فقه‌مقارن، چاپ اوّل، قم، مدرسه علی بن ابیطالب، ۱۳۸۵ ش، ۳ جلد رحلی.
«دایره المعارف فقه‌مقارن» پروژه تحقیقاتی بزرگی است که بیش از ده سال پیش، تحت اشراف آیۀالله مکارم شیرازی در قم آغاز شده است. این موسوعه که تاکنون سه جلد از آن منتشر شده است، بنا دارد به مسائل مهم و مستحدث جوامع اسلامی با رویکردی مقارن بپردازد تا آنجا که دو جلد از این مجموعه را به مباحث اقتصاد اسلامی اختصاص داده است. دایره پژوهش در این دایره‌المعارف تنها به فقه شیعه و مذاهب چهارگانه اهل‌سنت منحصر نبوده و در مواردی که سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه و زیدیه و فرق دیگر اهل‌سنت از قبیل اباضیه نیز مطلب قابل‌توجهی داشته‌اند، ذکر شده است.
برخی ویژگی‌های این دایره المعارف به‌قرار زیر هستند:
- براساس فقه ترتیبی تهیه شده (نه الفبائی) و از مباحث اقتصاد اسلامی آغاز می‌شود که در شرایط فعلی اهمیت بیشتری دارد.
- در آخر هر مجلد، فهرست الفبائی مربوط به آن مجلد و در پایان همه مجلدات، فهرست الفبائی کل دایره المعارف قرار است تنظیم شود. به‌این‌ترتیب، کارایی دائره‌المعارف‌های الفبائی را نیز خواهد داشت.
- توجه خاصی به مسائل مستحدثه شده است.
- قواعد اصولی، رجالی و فقهی به‌تناسب مباحث مختلف ذکر شده‌اند.
- در نگارش دایره المعارف، اصراری به درج تمام فروع موجود در کتب فقهی نبوده است، بلکه مسائل غیر مبتلابه حذف شده و مسائل جدید به آن اضافه گردیده است.
- در مواردی که شبهاتی در مورد برخی مسائل فقهی وجود دارد، پاسخ به آن شبهات نیز در کنار بررسی فقهی آن ذکر شده است. برخی از این موارد، عبارت‌اند از: ارتداد، حدود و دیات، حقوق زنان، جهاد، بردگی، لوث، قسامه، عاقله، آزادی و … .
- در تمام مباحث، اهتمام خاصی به آیات‌الاحکام صورت گرفته و تنها به ذکر روایات و سیره عقلا اکتفا نگردیده است.
- به مناسب ذکر مسائل مختلف، به قوانین موجود در کشورهای لائیک نیز پرداخته شده و ضعف‌های آن‌ها بیان گردیده است.
- سعی شده است فروع به‌اختصار ذکر شده و حجم مطالب، بالا نرود.
در جلد اوّل از این مجموعه، به امور مقدماتی، به‌صورت مفصل پرداخته شده است. از نکات مهم و گاه بدیعی که در این جلد مطرح شده است می‌توان به برتری‌های فقه اسلامی، ادوار فقه اسلامی (شیعه و سنی)، منابع استنباط، عدم خلأ قانونی در اسلام، انفتاح و انسداد اجتهاد، نقش زمان و مکان در استنباط، علوم پیش‌نیاز استنباط، عوامل سیزده‌گانه اختلاف فتوا، جایگاه فلسفه احکام در فقه اسلامی، توضیح برخی اصطلاحات مهم فقهی، ساختارهای مهم تبویب مسائل فقه، اصول کلی حاکم بر مسائل مستحدثه، ادله تقلید در فقه شیعی و سنی، فقه و حکومت، احکام امضائی و عرفی شدن، منابع تشریع در سایر ادیان و مبانی حقوق در مکاتب حقوقی اشاره کرد.
برخی از عناوین مهمی که در جلد دوم مجموعه بدان‌ها پرداخته شده است ازاین‌قرارند: جایگاه مال و ثروت از منظر روایات، اقتصاد جهانی در میان بن‌بست‌ها، مسائل مستحدثه و معاملات جدید در اقتصاد اسلامی، خطوط کلی و مبانی اقتصاد اسلامی، اصول راهبردی در اقتصاد اسلامی، مبانی نظری دخالت دولت در اقتصاد، فقه مصرف، اخلاق اقتصاد، اسراف و شاخص‌های آن، رابطه زهد و فعالیت اقتصادی و فضاسازی فرهنگی برای اقتصاد.
جلد سوم این مجموعه به مسائل و عناوین ریزتر اقتصاد اسلامی می‌پردازد. برخی از مباحث مهم این مجلد ازاین‌قرارند: نقش درآمدهای مشروع و نامشروع در شکل‌گیری جامعه، پیدایش و سیر تطور مبادلات اقتصادی، شرایط عمومی معاملات، غش در معامله، حکم رشوه و درآمدهای قضات، غنا و خوانندگی، تصویرگری و مجسمه‌سازی، معامله نجاسات، قمار، شطرنج و بیع قرآن کریم.
به‌طورکلی می‌توان این مجموعه را یکی از نفیس‌ترین و کامل‌ترین کتاب‌های فقهی برشمرد، کتابی که هم به مسائل مستحدثه می‌پردازد، هم روح حاکم در اقتصاد و سیاست اسلامی را به بحث می‌گذارد و هم با احکام و قوانین سایر کشورها و ادیان بیگانه نیست.
- رضوانی، علی‌اصغر، فقه‌مقارن، چاپ اوّل، قم، ذوی‌القربی، ۱۳۸۷ ش، یک جلد.
علی‌اصغر رضوانی در راستای دغدغه خود در حوزه فقه و اصول فقه‌مقارن، کتاب «فقه‌مقارن» را در یک جلد منتشر کرده و در آن، به‌صورت مختصر، به احکام اختلافی شیعه و سنّی اشاره کرده است. ایجاز کتاب، مهم‌ترین ویژگی آن است که درزمانی کم، اطلاعات زیادی را از فقه‌مقارن در اختیار فقه‌پژوه قرار می‌دهد.
علاوه بر کتب فوق، کتاب‌های دیگری نیز در حوزه فقه‌مقارن نگاشته شده‌اند که یا بسیار مختصرند و یا تنها به باب خاصی از ابواب فقهی پرداخته‌اند. از این جمله، کتاب «موسوعه الوقف فی الفقه الاسلامی» را می‌توان نام برد که به آراء فقهای امامیه و حنبلیه و حنفیه و شافعیه و مالکیه و … در حوزه وقف پرداخته است. این کتاب را یعقوب جعفری مراغی، تحت اشراف محمدعلی خسروی، در یازده جلد تألیف نموده و انتشارات موسسه اسوه، آن را به درخواست سازمان اوقاف در سال ۱۳۸۵- ۱۴۲۷ به چاپ رسانده است.
برچسب : فقه مقارن کتابشناسی کتابشناسی شیعه